sábado, 27 de junio de 2009

Símil

Los días se acortan y los pendientes se multiplican como pulgas en canícula.

Tëkëëk

"Tiyääjtë'n, kutuujkë'n jëts tityu'unë'n", te'n ëjts nän ejtp xtukjamyetsy ku ëjts mää nnijkxy, ku ëjts mää njëtity. "Ke xjatyëkey" te'n wyä'äny "te'n tëkëëk ja' eyääjtë'n nyawyä'kxy". Te'nëk ëjts te'n npanëjkxt jëts nimäëk ëjts ja' ntu'u kya'atukt. Tysäm, ku ëjts te'n ja nnë'ë ntu'u njëppëkän, njamyejtsypy ëjts ja' nnän y'ää y'ayuujk:
Tiyääjtë'n: jëts ka't ëjts ja' njënmä'äny n'aktetst, n'akmä'ätt.
Kutuujkë'n: jëts ëjts kë'm n'ixyët pën ka'pxy ey ëjts ja' njënmä'äny npëta'aky.
Tityu'unën: jëts ëjts kë'm ja' njënmä'äny nwejtseyët pën jaa ëjts tëë n'akmä'äty n'aktëkey.
Te'n ëjts ja' nnän ää ayuujk tyäky jëts te'n ëjts ja'a n'änmëjä'änetpy n'aktany.

jueves, 25 de junio de 2009

Palimpsesto

Me pregunto cómo debe hacerse un diario de campo. Aunque mucha gente piensa que sí, no hice la licenciatura en la ENAH (y me hubiera gustado), pero los de ahí me dicen que todo buen lingüísta es además un buen antropólogo y por lo tanto hace un buen diario de campo. En mi vida he escrito uno, si bien he llevado un diario personal y alguna vez llevé un diario de citas: un compendio de palabras de otros que me hubiera gustado reclamar como mías.
Pero ahora en la caminata, con todos los sentidos muy abiertos a la percepción, quisiera escribir sobre o alrededor del viaje. Me debatía entre el diario de campo con sus aspiraciones de objetividad y sistematicidad y la franca sensibilería de un "Querido diario". Encontré la respuesta, como siempre, en la escala de grises que va de uno a otro. Pienso más bien en que aquello que se desea consignar nace del contraste; por ejemplo, no creo que le sea de mucho interés decirle a un habitante de París que la Ciudad de México cuenta con un sistema de transporte subterráneo; sin embargo, nunca me vi más interesante cuando al contárselo a una amiga de mi abuela me dijo que le parecía asombroso que la gente viajara como los topos en sus caminos bajo tierra. Pero si a ella le contara del mar de nubes que puede verse desde la montaña de otro pueblo, de ninguna manera podría generarle esa reacción de interés o sopresa que tanto placer provoca en el que narra.
Si algo bueno me han dejado los años en el lado de acá es que ahora puedo contrastar por ambos lados, así que escribiré dos tipos de diarios (creo que la palabra bitácora me gusta más), uno en español con los ojos de afuera y otro en formato de "cartas a mi abuela" en ayuujk. No traduciré ninguno, no habrá versión bilingüe, ni falta que hace; porque lo que interese a uno no interesará al otro y lo que interese a los dos, estará en ambos.

domingo, 21 de junio de 2009

Käjpxmëjk

- Tsë'ëjkyëp ëjts.
- Jëte'n yë' tu'u tam juujkyäjtë'n, ja jatëkoojk mye'yjënpetta? Ke mtsë'ëk, mëjk xjënkuwä'äkët.
- Ey nän. Tyoskujuyëp

miércoles, 17 de junio de 2009

El amanecer desde Anaajëntump

I
Yo siempre he viajado. No es verdad. Yo siempre he imaginado que viajo. Si los viajes hacia el mundo de afuera me los crearon los libros, los viajes hacia el mundo de adentro me los crearon los relatos de mis abuelos. Así me enteré cómo el tlacuache llegó a trabajar a San Isidro Huayapan después de engañar al jaguar o cómo mi tío abuelo se enfermó de paludismo cuando venía de la pizca del café o cómo el compadre de mi abuelita caminó tres días con la tuba a cuestas para tocar en la fiesta de mi pueblo. Me contaron del ancho de las veredas, de los puentes de raíces que se rompían con la crecida de los ríos, de las hojas que al masticarlas aminoran la sed, de un lugar de niebla perpetua, de otro con calor agobiante y plátanos rojos, del color de las serpientes, de los distintos modos de saludo, del sonido particular de cada una de las campanas de los pueblos y de los acompañantes que encontraron en los caminos y las historias que éstos les platicaron. Y las historias de las historias.
II
No es la primera vez que trato de emprender este viaje. Ya lo habíamos intentado cuando de niños jugábamos a la peregrinación: preparábamos las tortillas, el chintestle, el mezcal y el petate, nos alcanzaba la noche, hacíamos la fogata para cenar y nos acostábamos para emprender el camino muy temprano al día siguiente. Tenía un inconveniente: siempre nos interrumpía alguien que quería pasar y se sorprendía de encontrar en medio del camino a unos niños acostados con los ojos cerrados en pleno medio día. De menos, nos regañaban. De más, nos acusaron. Pero eso nunca impidió la fiesta que se armaba para celebrar el regreso con las reliquias que habíamos traido del santuario.
III
Pero ahora parece que será de verdad. Comenzaré en San Juan Guichicovi en el Istmo de Tehuantepec (300 metros sobre el nivel del mar), hasta llegar a mi pueblo San Pedro y San Pablo Ayutla (2300 sobre el nivel del mar). En medio estará lo que mis abuelos modelaron en mi imaginación, supongo que será distinto porque yo emprendo el viaje cuando ya no hay necesidad de caminar, a destiempo pues, porque muchas de las veredas o se convirtieron en carreteras o en terracerías o bien desaparecieron. Pero también quedan muchas. El objetivo final de subir 2000 metros en dos meses, es ver el amanecer desde Anaajëntump, el lugar del trueno, que para mayores referencias es la montaña más alta en la foto del encabezado de este blog y la más alta de mi pueblo. Y cómo no, armaremos fiesta para celebrar el regreso con las reliquias del santuario y todos, todos, quedan muy invitados.

Yoojxë'n

Mejts Nän Len.
Mejts Tät Gil.
Jaku meets ojts ja’ m’ää m’ayuujk xtanë’ex, xta’akäjpx , xtakumay.
Jaku meets ojts xtamëmatyä’äkt xë’n ja’ ayuujk jä’äy nyë tyu’u tsyuj y’ey.
Ka’nëm ëjts tsyäm njatyëkey ku meets xkäjpxt xmatyä’äkt xë’n ja’ mëjä’äytyëëjk pyat jyënäkt, xënety ja’ kääjp mää te’n nyäxt tyëkët ku japye’kxyjotp nyëjkxt xë’äjtp, ajëëpy ok tump pëjkp.
Ku te’n meets te’n mmatyä’äkt, jam ijty ëjts ja’ n’änmëjä’än tyimynajyamyetsy japye’kxyjotp tam te’n xmatyä’äktë’n, tsyamy ëjts ja’ ntimyjyäw nitmytsyo’n. Meets ojts xtukta’atsokt ayuujk jä’äy y’et nyääjx, kyääjp.
Tsyäm nëm te’n jyaty ku ëjts ja’ ntu’u npatwä’äk, ku ëjts jam japye’kxyjotp n’ësjëtetä’än, n’ësexä’än, nësjäwyä’än. Nate’n tam ja’ poojën – ja’ mëte’ep ja’ käj ijty tsutsääjnë’p, mjamyajtstëpa?- te’n ëjts tsyäm ntsoony, jaa npäätt.
Japety, mëjts Nän Len, mejts tät Gil, meets ëjts ja’ nnë’ë ntu’u ntamëyexpy.
Japety nayte’n tetymyä’äy täkmä’äy, o’kp än, tsyäm n’amtey ku ëjts ja nnë’ë ja’ ntu’u awä’äts etp t’aket jëts mëjk ey ëjts njëmpet tëkam, jam Tukyo’m, jam Anaajëntump.